Schrappen, vertragen, blokkeren; hoe een onervaren minister krimp van de veestapel tegenhield

10 uren geleden 1

ProloogDe kennismaking

Topambtenaren van het ministerie van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur zitten op 27 juni 2024 met Femke Wiersma onder een kroonluchter op landgoed OldRuitenborgh in Vollenhove. De ambtenaren hebben de locatie gekozen, tussen het ministerie en de Friese woning van Wiersma in. Ze willen graag met haar kennismaken. Over een paar dagen treedt ze aan als minister en er is veel te doen.

Laten ze maar niet meteen over de inhoud beginnen, had de secretaris-generaal – de hoogste ambtenaar – zijn collega’s vooraf gewaarschuwd. Ze weten dat hun nieuwe baas niets moet hebben van de plannen waaraan zij de afgelopen jaren zo hard hebben gewerkt. En dus had hij allen gevraagd iets van huis mee te nemen. Een foto, een boekje – iets waarmee ze iets persoonlijks kunnen vertellen over hun achtergrond. De tropische warmte trekt door de hoge ramen.

Ook Wiersma stelt zich voor, zij laat een foto van haar kinderen zien. Ze vertelt dat haar jeugd niet bepaald zorgeloos was, dat ze voor alles moest knokken en dat ze trots is op wat ze heeft bereikt.

Na de voorstelronde begint de secretaris-generaal voorzichtig over plannen om de zware problemen waar de minister voor staat aan te pakken. De ambtenaren hebben die in een ‘witboek’ opgeschreven. Er is een klimaatcrisis, de natuur verslechtert, biodiversiteit neemt af, ruimte in Nederland is schaars. En dus moeten landbouw en visserij meer in balans zijn met de natuur. Mensen moeten minder dieren eten en meer eiwitten uit planten halen.

Een grote bedreiging voor de natuur is de te hoge stikstofuitstoot. Niet dat stikstof het enige is dat de natuur aantast, maar het is goed meetbaar en dus een handvat voor organisaties die via de rechter proberen natuurbescherming af te dwingen. Dat leidde al tot een strenge uitspraak van de Raad van State, in 2019. Bedrijven nog maar moeilijk een vergunning krijgen voor activiteiten waarbij ze stikstof uitstoten, hoe weinig ook. Bedrijven kunnen niet uitbreiden, . Dertigers vinden geen huis, studenten blijven bij hun ouders wonen. Het is het stikstofslot gaan heten.

De veehouderij geeft de grootste stikstofuitstoot, die zorgt voor driekwart van de neerslag op kwetsbare natuurgebieden. Daar moet de minister iets aan doen. Dat zien niet alleen zij zo, de topambtenaren in Vollenhove. De landsadvocaat, voorgaande kabinetten, toonaangevende wetenschappers en de Europese Commissie gingen hen voor. Maar Wiersma maakt die ochtend duidelijk dat zij daar anders over denkt. Wat haar betreft mogen boeren zelf weten hoeveel koeien ze houden. Met vernieuwende techniek in stallen kom je een eind. Of beter: verander de regels. Die zijn onnodig streng.

De hoogste ambtenaar maakt zijn collega’s duidelijk: ze hebben hun punt gemaakt. Laten ze doorgaan met praktische zaken: een woning voor de minister met beveiliging, een auto met chauffeur, een handboek met belangrijke do’s and don’ts voor bewindslieden.

En er is lunch. Een groepje ambtenaren neemt de broodjes van het buffet mee naar het zonovergoten terras, ver van de minister.

Even stoom afblazen.

Femke Wiersma, demissionair minister van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur, kent het stikstofdossier door en door.

Deel 1De formatie

Woedende en wanhopige boeren blokkeerden met tractors snelwegen en zochten politici thuis op. De protesten dreven BBB de Tweede Kamer en het kabinet in. De partij beloofde dat alle stikstofmaatregelen van tafel zouden gaan en er geen nieuwe voor in de plaats zouden komen. Volgens partijleider Caroline van der Plas had de wereld wel grotere problemen gehad dan „een beetje stikstof in de lucht”.

Femke Wiersma werd hun landbouwminister. Ze was lobbyist geweest van de melkveehouders, beleidsmedewerker van BBB en een jaar gedeputeerde in de provincie Friesland.

Wiersma’s aanpak van de stikstofcrisis veroorzaakte schokgolven in politiek en ambtelijk Den Haag, zo blijkt uit een reconstructie van NRC. Haagse gebruiken om politieke besluitvorming in goede banen te leiden, schoof ze opzij, net als ambtelijke adviezen, wetenschappelijke inzichten en rechtelijke uitspraken.

NRC kreeg inzage in opnames, sprak met tientallen direct betrokkenen, zag honderden documenten in en kreeg zo een inkijk in de binnenwereld van kabinet en ministerie.

Coalitiepartijen VVD en NSC hadden gedacht het populisme van BBB te kunnen beteugelen. In plaats daarvan wist Wiersma zo’n anderhalf jaar lang de belangen van de relatief kleine intensieve veehouderij te beschermen ten koste van zowat elk ander maatschappelijk belang. Ze schafte bestaande stikstofplannen af, schoof stikstofdoelen vooruit en verzwakte die.

Wiersma noemt het op vragen van NRC „onzin” dat ze de veehouderij voortrok. De bevindingen en vragen die NRC heeft voorgehouden zijn volgens Wiersma „eenzijdig en ze herkent zich niet in het beeld dat daaruit naar voren komt”. Ze werkt „met de beste intenties voor heel Nederland”.

Ieder voor zich

Al in de formatie is het ieder voor zich. De verkiezingsuitslag van november 2023 drijft vier partijen bijeen die elkaar niets gunnen. VVD en NSC hebben geen zin in de samenwerking met BBB en PVV. Die laatste twee Ook achter gesloten deuren blijven partijen hun eigen standpunten herhalen, alsof het nog verkiezingstijd is.

Om verder te komen krijgt elke partij het op volledig voor het zeggen. Zo krijgt PVV migratie, VVD financiën, NSC bestuurlijke vernieuwing en BBB, vanzelfsprekend, landbouw.

dat het kabinet boeren niet meer afrekent op de stikstof die ze op kwetsbare natuurgebieden laten landen, maar op wat ze uitstoten. ie doelen halen, mogen ze zelf weten. Ook moet de zogenoemde ‘rekenkundige ondergrens’ voor stikstofuitstoot omhoog. Wie onder die grens blijft, heeft geen vergunning nodig. Hoe hoger de grens, hoe meer bedrijven dus zonder vergunning af kunnen.

Die hogere ondergrens is hét kroonjuweel van BBB. Zo komt Nederland snel en makkelijk van het stikstofslot, denken ze bij de boerenpartij. Onderhandelaars van VVD en NSC willen dat ook, maar weten dat zo’n hogere grens al eens bij de rechter is gesneuveld. Ze zorgen dat in het akkoord komt te staan dat de plannen van BBB juridisch waterdicht moeten zijn – dijkbewaking, noemen ze dat.

Dan, aan het eind van de formatie, komen BBB-onderhandelaars Caroline van der Plas en Henk Vermeer met een ongekende eis. Ze willen mínder geld voor landbouw. De 24,3 miljard euro die het vorige kabinet opzij had laten zetten voor stikstofplannen moet weg.

De andere onderhandelaars vinden dat onbegrijpelijk. Zij weten: zonder geld krijg je in Den Haag niets voor elkaar. Gebruik het dan voor de eigen plannen, zeggen ze: stalinnovatie, of die emissiedoelen voor boeren.

In mei 2024 proberen onderhandelaars Eddy van Hijum van NSC en Eelco Heinen van VVD tot het laatst te overtuigen het fonds overeind te houden. „Henk, weet je het zeker”, vraagt Heinen de BBB-onderhandelaar. Vermeer weet het zeker. De partij vindt het besmet geld, een ‘oprotfonds’ voor boeren. Liever willen ze jaarlijks een kleiner bedrag, met de garantie dat het naar boeren gaat.

VVD en NSC laten het erbij. Ze zetten hun handtekening onder plannen waarvan ze weten dat die zonder geld niet haalbaar zijn en die ze slecht vinden voor Nederland. Ze vertrouwen er op dat de rechter ze zal tegenhouden. BBB’ers roepen al jaren dat ze het beter weten. Laat hun kiezers maar zien dat deze populisten niets gedaan krijgen, denken ze.

Op 16 mei 2024 presenteert de nieuwe coalitie haar hoofdlijnenakkoord. zit dan een groepje topambtenaren van het ministerie van Landbouw om met de Europese Commissie de Nederlandse landbouwproblemen te bespreken. Ze nemen direct een pauze om het akkoord door te bladeren. Er klinkt verontwaardiging. Niets in het akkoord zorgt voor minder stikstofuitstoot. De miljarden zijn weg.

En nu?

Deel 2Een nieuwe wind

Zie een ministerie als een constante stroom informatie. De minister heeft een idee, ambtenaren zetten het op papier, de voorstellen worden besproken , tot er, soms pas na jaren, een plan, maatregel of wetsvoorstel ligt. Alleen zo kun je ingewikkelde problemen te lijf, zo bestuur je een land. Er is een structuur voor ontstaan. Met stukken die in een ‘tas’ gaan en eruit komen, die digitaal op ‘rood’ of ‘groen’ springen, een weekstart op maandagochtend, een onderraad op dinsdag, de ministerraad op vrijdag.

Met de komst van Femke Wiersma gaat die machine haperen.

Al in de eerste weken na haar komst vragen topambtenaren zich af waar stukken blijven. Ze geven haar documenten mee om te ondertekenen. Soms met de dat er haast bij is, dat zo’n stuk de ochtend erna nodig is voor een volgend overleg. Prinsjesdag komt eraan en als Wiersma plannen heeft, is dít het moment om daar geld voor te vragen.

Maar stukken komen pas na dagen of weken, of een enkele keer na een maand terug. Soms zijn ze zonder overleg ingrijpend herschreven. Het vertraagt alles. Wie herschrijft de teksten in een zo laat stadium? Met wie práten eigenlijk, vragen ambtenaren zich na een tijdje af, met andere BBB’ers? Daar komt geen antwoord op.

Wiersma ziet dat ambtenaren zich regelmatig tegen haar plannen verzetten

De ambtenaren hebben een moeizaam contact met hun minister. Ze maakt minder tijd voor hen dan haar voorgangers en is niet zo vatbaar voor argumenten. Ze wantrouwt hen, vertellen betrokkenen. Als ambtenaren met feiten komen, zoekt zij online naar andere feiten. Als een ambtenaar iets uitlegt wat haar niet zint, zegt zij volgens betrokkenen dingen als ‘ik geloof je gewoon niet’, of ‘ja, maar jij bent niet voor de boeren’, of ‘je weet niet hoe het is om vee te hebben’. Wiersma ziet op haar beurt dat ambtenaren zich regelmatig tegen haar plannen verzetten.

De ambtenaren hoeven haar niets te vertellen.

Ook woorden verwerpt ze. Woorden die haar doen denken aan eerder beleid. Als ze die in conceptstukken ziet staan, streept ze ze door, volgens betrokkenen. Na een tijdje gebruiken ambtenaren ze niet meer. Krimp is zo’n woord. Transitie? Nee, doorontwikkeling. Een stroomstootwapen is een veedrijver. Je voelt het nauwelijks, concluderen ze.

De irritaties van ambtenaren over Wiersma’s trage verwerking van documenten sijpelen door in nota’s. Haar reactie op documenten „is nog niet ontvangen”, staat er dan. Of ze schrijven wat de minister moet doen „om zicht te houden op tijdige verzending”. Of dat het belangrijk is „de brief vandaag uit te sturen”.

Wiersma heeft regelmatig meer dan honderd documenten tegelijk in de wacht staan om te tekenen, dat is een record op dit ministerie. Het valt ambtenaren op dat daar vooral plannen in staan die haar niet zinnen.

Twee weken na haar aantreden deelt Wiersma haar ambtenaren mee dat ze het NPLG – de ingrijpende stikstofaanpak van haar voorganger – gaat schrappen. Die waarschuwen haar. Natuurherstel zal vertragen. Boeren zullen juist moeilijker vergunningen krijgen. De staat zal zwakker staan in stikstofzaken. Bij verlies gaat Nederland nog verder op slot. Als Wiersma het programma tóch schrapt, adviseren ze, doe dat dan pas als er een alternatief is.

Wiersma trekt zich er niets van aan.

Op 23 augustus 2024 om 17.05 uur zet ze een streep door het programma. Dat lekt uit via de NOS en overvalt gedeputeerden en Kamerleden. „Bestuurlijk vandalisme”, vindt Laura Bromet van GroenLinks-PvdA. „Pyromanenpolitiek”, zegt ChristenUnie. Ook coalitiepartijen zijn kritisch. NSC-Kamerlid Harm Holman ziet dat zich „een ramp voltrekt”.

Boze kleuters

De landbouwwoordvoerders van VVD en NSC zetten zich af tegen Wiersma’s beleid. Ze trekken in debatten op met de oppositiepartijen, dat is nieuw. Met hen delen ze steun en moties en een gezamenlijke appgroep met de naam ‘Functie elders’. Het is een verwijzing naar Pieter Omtzigt, die als Kamerlid van de coalitie zo lastig was geweest voor het kabinet-Rutte III dat over een andere functie voor hem werd gesproken.

De appgroep is volgens betrokkenen een stuk constructiever dan coalitie-app ‘De constructivo’s’. , wat Van der Plas een leugen noemt.

Hadden ze niet alle vier het hoofdlijnenakkoord getekend? Nu liggen NSC en VVD steeds dwars. Tijdens overleg van de fractievoorzitters op dinsdag klaagt ze steeds over de landbouwwoordvoerders van die partijen. Houd ze in de hand, eist ze. Van der Plas noemt ze „boze kleuters”, maar spreekt de twee er niet zelf op aan.

Om de sfeer te verbeteren komt er eind november een Indische maaltijd. Wiersma nodigt uit op haar werkkamer. Er hangen schilderijen van landschappen aan de muur, blauwwitte borden staan op de kast eronder. Nu kunnen ze elkaar beter leren kennen. Maar al snel legt Wiersma een stapeltje papier op tafel – Kamerbrieven die de deur uit moeten. Kunnen ze zich erin vinden? Haar gasten zijn ontstemd. Dáár is dit etentje niet voor bedoeld. Hier zijn procedures voor. Ze weigeren te lezen, het gesprek valt dood.

Kamerleden vinden de brieven die hen wél bereiken vaag en nietszeggend, laten zij in een stikstofdebat eind november weten. GroenLinks-PvdA: „Er liggen stapels brieven met onnavolgbare teksten, maar geen enkele concrete maatregel.” „Broddelwerk”, meent ChristenUnie. Ook VVD vraagt om concretere plannen.

‘Groundhog Day’, noemen de landbouwambtenaren de debatten – dezelfde discussies, geen vooruitgang.

Kritiek dat ze niks doet is onterecht, zegt Wiersma in het debat. Zo werkt ze hard aan het verhogen van de rekenkundige ondergrens. Maar haar ambtenaren zijn daar sceptisch over. Dat „is geen wondermiddel”, schrijven ze in een nota. Uit de verloren rechtszaken over stikstof blijkt één ding: zo’n hogere grens alléén leidt tot meer stikstofuitstoot. Je moet tegelijkertijd maatregelen nemen om de uitstoot fors en snel terug te dringen. Dat wil de minister niet, want dan kom je aan de boeren.

Ambtenaren waarschuwen ook dat er . Ook dat vindt een rechter cruciaal.

Onrechtmatig

En dan gebeurt waar haar ambtenaren Wiersma al maanden voor waarschuwden: als zij niets doet, komen anderen in actie. Eerst is het de Raad van State die half december . En dan volgt de uitspraak in een zaak die de ambtenaren ook vrezen. Ze maken een draaiboek waarin ze tot op de minuut plannen wie naar de rechtszaak gaat, wie meeschrijft, wat te doen bij een positieve en bij een negatieve uitslag. „13 – 13.30 PAUZE voor s

Op 22 januari oordeelt de Haagse rechtbank dat de staat „onrechtmatig” handelt omdat hij al jaren te weinig doet om de natuur te beschermen. Het kabinet moet zich aan zijn eigen wettelijke stikstofdoelen voor 2030 houden. Het is een vernietigende uitspraak. De overheid krijgt een dwangsom van 10 miljoen euro, dat is uniek. Het betekent dat de rechter er niet op vertrouwt dat de overheid de uitspraak uit zichzelf nakomt.

Wat voor de rechter meetelt is dat de regering het NPLG en de bijbehorende miljarden „heeft geschrapt” en geen nieuw beleid heeft afgekondigd om stikstof fors terug te dringen.

Nu wordt het een kabinetskwestie.

Na maanden stilstand zegt premier Dick Schoof dat het kabinet „geen tijd te verliezen heeft”. Hij stelt een topzware commissie in: de Ministeriële Commissie Economie & Natuurherstel (MCEN). Er zitten maar liefst tien ministers in, onder wie Schoof als voorzitter, en twee staatssecretarissen. De commissie zal álle opties verkennen, „ook out-of-the-box”. Niets is taboe, zegt Schoof. Binnen twee maanden zal er een „omvangrijk” stikstofplan liggen.

De inhoudelijke leiding van de commissie ligt in handen van Femke Wiersma.

zonder BBB was de veestapel misschien wel gedwongen gehalveerd.

Deel 3Stilstand

Op 28 januari komt de commissie voor het eerst bijeen. Schoof maakt een rondje, iedereen mag iets zeggen. Direct wordt duidelijk hoe moeizaam dit gaat zijn. De meeste bewindslieden weten niets van landbouw of stikstof. De helft víndt bovendien helemaal niet dat er te veel stikstof wordt uitgestoten.

Mona Keijzer, minister van Wonen en vicepremier namens BBB, is uitgesproken. Er is een probleem met de Nederlandse wét. Haar handen gaan de lucht in, zien aanwezigen. Al die onmogelijke regels. Schrap ze en het probleem is opgelost.

Zo slecht gaat het niet met de natuur, oppert Barry Madlener, minister van Infrastructuur en Waterstaat van PVV. Als híj langs een natuurgebied rijdt, ziet het er groen en prima uit. Andere BBB- en PVV-bewindslieden vallen hun collega’s bij.

Aanwezigen zien dat Eddy van Hijum, vicepremier namens NSC, met zijn vingers trommelt en zijn koffiekopje driftig heen en weer schuift.

Een echt gesprek blijft uit. Zodra VVD of NSC iets zegt over de veestapel, begint Wiersma over stalinnovatie en de rekenkundige ondergrens en Keijzer over de slechte wet. VVD en NSC vallen dan terug op uitspraken die uitwijzen dat het wél sneller moet.

Ook hier komen ze niet verder.

Groen Licht

De rekenkundige ondergrens gaat omhoog! Femke Wiersma kondigt in De Telegraaf op 14 februari van dit jaar aan dat „de seinen op groen staan”. Veel minder bedrijven dan nu zullen nog een natuurvergunning nodig hebben. „Hoop gloort voor duizenden boeren en bouwprojecten: rigide stikstofnorm wordt opgehoogd”, kopt de krant. Het is de aftrap van een publiciteitsoffensief. Op de eigen site ronkt BBB: „Minister Wiersma breekt stikstofslot open”. ’s Avonds suggereert Wiersma in talkshow Dit is Tijs dat de wetenschappelijke onderbouwing is geregeld.

Alleen klopt dat niet. Ambtenaren herinneren haar daar een paar dagen later aan. Ze schrijven dat één wetenschapper stelt dat hij de ondergrens wetenschappelijk kan onderbouwen, maar dat andere wetenschappers daaraan twijfelen. Juridisch houdbaar is de nieuwe grens ook nog niet. Er is nog geen positief advies van de Raad van State en daarna moet de nieuwe grens in een rechtszaak worden . Ze waarschuwen de minister dat ze door publiciteit te zoeken met onuitgewerkte plannen, de politieke grip erop kan „kwijtraken”.

Ook andere ministers wisten van niets. Als ze kritiek leveren op de interviews, reageert Wiersma stoïcijns. Ze legt nog eens uit waarom die hogere grens wél een goed idee is.

In de Kamer adviseert Bromet Wiersma om maar te stoppen als minister: „Word Kamerlid van de BBB en ga lekker campagne voeren.” Het duurt allemaal te lang, meent Kamerlid Thom van Campen van de VVD. Zonder ook een stevig pakket aan stikstofreductie komt die hoge ondergrens er niet. „Een halfdode mus”, noemt NSC’er Holman het „hallelujaverhaal” van Wiersma.

Het is het laatste debat voor de voorjaarsvakantie. Iedereen is gefrustreerd en bekaf.

Na afloop gaan Kamerleden, de minister, de staatssecretaris en landbouwambtenaren naar Nieuwspoort, de besloten sociëteit waar politici, ambtenaren en lobbyisten elkaar treffen. Er staat een professionele karaokeopstelling. Van Campen haalt Wiersma over om met hem Duurt te lang, van Davina Michelle te zingen, een verwijzing naar het debat ervoor. zingt met Van Campen My Way, bekend van crooner Frank Sinatra.

Om 1.11 uur nachts stapt Caroline van der Plas op het podium als Sweet Caroline klinkt, naast de hossende en met hun armen zwaaiende Wiersma en Rummenie. Boven ieders hoofd knippert discolicht. „B-B-B!”, scandeert Van der Plas tijdens het refrein. Iedereen lacht.

Het feest duurt tot 3.00 uur ’s nachts. Heel even zijn alle ruzies vergeten.

Oliemannetje

Terwijl nog veel tijd in de ministeriële opgaat aan hoe ministers naar de wereld kijken, draaien ambtenaren overuren om het door Schoof en Wiersma beloofde stikstofpakket op te tuigen. Dat gebeurt onder leiding van topambtenaar Jan Willem Beaujean, die onder Haagse politici de reputatie heeft van een ‘oliemannetje’. De voormalig diplomaat verstaat de kunst om met goed luisteren en slim manoeuvreren ingewikkelde dossiers verder te brengen. Zo speelde hij een belangrijke rol in de vluchtelingendeal tussen de EU en Turkije en was hij hoofd van het crisisteam van Buitenlandse Zaken bij het uitbreken van corona.

Nu bedenkt hij hoe hij kan voorkomen dat de stikstofontkenners in de ministeriële commissie direct blokkades zullen opwerpen. Hij knipt het proces op. Eerst moeten álle mogelijke oplossingen op tafel komen, „zonder taboes” en met de „luiken open”. Die documenten krijgen watermerken als ‘indicatieve ambtelijke elementen’ of ‘ambtelijk concept’ om ze voor de boerenpartij minder bedreigend te maken. Dan mogen de ministers pas gaan ‘clusteren’ – een pakket samenstellen.

Ook hier laat Wiersma de machine haperen. Ze stuurt nota’s zó laat naar de andere ministers dat die zich niet kunnen voorbereiden: , dezelfde ochtend. Zo valt niet te werken, klaagt minister van Financiën Eelco Heinen (VVD) als stukken weer eens te laat binnenkomen. Schoof haalt de punten dan van de agenda af.

: informatie verdwijnt. De ambtenaren verzamelen zoals afgesproken op álle ministeries álle oplossingen die de stikstofuitstoot kunnen verlagen. Ook gevoelige als rekeningrijden of gedwongen krimp van de veestapel. Er ontstaan lijsten met maatregelen aan de ene kant en het effect op de natuur ernaast. Maar als die in de commissie op tafel komen, zijn de landbouwmaatregelen ineens verdwenen. Dat kan maar één ding betekenen, weten ze in Den Haag.

Wiersma heeft ze er zelf uit laten halen.

Wekenlang ligt er simpelweg te weinig op tafel om over te praten. Om de beurt winden ministers zich er in de commissie over op. Minister van Financiën Heinen waarschuwt dat pas over geld voor maatregelen is te praten als die leiden tot genoeg stikstofreductie. Hij herinnert Wiersma niet voor het eerst aan de miljarden die BBB bij de formatie heeft en die zij nu zo hard nodig heeft.

VVD en NSC eisen dat álle maatregelen op tafel komen. Als dat weken later alsnog gebeurt, schrijft Wiersma er persoonlijk een brief bij. Ze noemt onverantwoord. Ze kunnen „leiden tot het ineenstorten” van delen van de agrarische sector, en voor „maatschappelijke ontwrichting” en „persoonlijk leed” zorgen.

De sfeer in de commissie wordt ijzig. Dick Schoof lost dat niet op. Hij opereert enkel als voorzitter. Inhoudelijk voegt hij volgens betrokkenen niets toe, hij grijpt niet in. Hij opent vergaderingen, geeft het woord aan Wiersma en dan aan anderen. Hij maakt een grapje, lacht mee, relativeert. Aan het eind vat hij samen wat ze hebben besproken. Eddy van Hijum verliest de hoop en slaat uiteindelijk overleggen over.

Drie maanden na de belofte van Schoof om Nederland snel van het stikstofslot te halen, ligt er iets wat Wiersma eufemistisch een „startpakket” noemt. De landsadvocaat is kritisch, in een vertrouwelijk advies aan haar. Zonder concrete maatregelen of geld om die uit te voeren „is geen sprake” van een „juridisch houdbare vergunningverlening”.

Toch presenteert het kabinet het pakket met enthousiasme.

Schoof zegt in zijn wekelijkse persconferentie dat er „snoeihard gewerkt” is. Het stikstofprobleem is „superingewikkeld”. Dit pakket is een „ontzettend belangrijke stap”. En: „Geen stappen zetten zou slechter zijn dan de stappen die we nu hebben gezet.”

Maar provincies, de industrie en natuurorganisaties zijn negatief, zelfs boerenorganisaties zijn kritisch.

Er staat nauwelijks iets nieuws in. De belangrijkste maatregel? De deadline om stikstofdoelen te halen gaat van 2030 naar 2035. Hoe die gehaald moeten worden, staat er niet. Concrete, nieuwe maatregelen voor natuurherstel ontbreken.

In het Kamerdebat dat erop volgt, erkent Schoof dat hij het stikstofprobleem heeft onderschat. Het heeft de ministers even tijd gekost, zegt hij, „om te begrijpen in welke taal je met elkaar spreekt, hoe je ermee omgaat en wat uiteindelijk de richting is”. Maar de komende maanden zullen grote besluiten vallen en „in de loop van het jaar” zal het kabinet de vergunningverlening op gang hebben.

‘We hebben het stikstofdossier opengebroken’, claimt BBB-leider Van der Plas meermaals

Er is een „belangrijke doorbraak”, kondigt op 13 juni op haar website aan. De rekenkundige ondergrens is „definitief”. Het kabinet is dan net gevallen, nadat de PVV is opgestapt. Van der Plas: „We hebben het dossier opengebroken, heldere keuzes gemaakt en bovenal lef getoond én verantwoordelijkheid genomen.”

Maar net als bij de vorige aankondiging ís er geen doorbraak. Integendeel. Het advies van de Raad van State is nu wél binnen en is zo kritisch dat ambtenaren Wiersma opnieuw adviseren de rekenkundige ondergrens niet . Groundhog Day. „Dit ambtelijke advies wijkt af van uw politieke wens”, weten ze. „Hierover gaan we graag met u in gesprek.” Maar Wiersma zet door.

De werkgevers-, natuur- en boerenorganisaties, provincies, gemeenten en waterschappen die mee mogen praten met de commissie, komen ook niet verder. Steeds gaan ze naar het Catshuis. Ze zien de premier pronken op X, dat hij met hen keihard werkt aan het stikstofprobleem. Ze krijgen al snel het gevoel dat ze er vooral voor die fotomomenten zijn.

Ze ontvangen geen concrete plannen, terwijl ze via ambtenaren horen dat daaraan gewerkt wordt. Hooguit zien ze een veredelde inhoudsopgave van een toekomstig plan, met hoofdstukindeling. Bij elk overleg neemt hun irritatie toe. Ze waarschuwen Wiersma’s ambtenaren: stuur vooraf stukken, anders heeft het gesprek geen zin.

De problemen worden almaar groter. Volgens havenbedrijven gaan geplande investeringen van zo’n 18 miljard euro niet door. , dijkversterking en wegwerkzaamheden vallen stil. Bedrijven zoeken hun heil in België, Polen, Vietnam. Honderdduizenden huizen worden niet gebouwd. De organisaties die liever in de binnenkamers hun invloed uitoefenen, zoeken nu de publiciteit. In De Telegraaf vertellen werkgeversvoorzitter Ingrid Thijssen en provincievoorzitter Ina Adema dat het kabinet „struisvogelpolitiek” bedrijft en „totale onzekerheid” veroorzaakt. Er is „politieke onwil”. De gezamenlijke havenbedrijven dreigen voor het eerst ooit met een rechtszaak tegen de staat.

Voor donderdag 3 juli is er weer gepland, van de ministeriële commissie en belangenorganisaties in het Catshuis. Wéér heeft de minister van tevoren geen stukken gedeeld.

Organisaties aarzelen of ze wel moeten gaan. Wat heeft het voor zin?

Deel 4De implosie

Dick Schoof opent de vergadering. Even weet hij volgens aanwezigen niet bij welk overleg hij is aangeschoven, ze horen hem zeggen dat hij er even in moet komen. Schoof geeft het woord aan Wiersma, die dat snel doorspeelt aan een ambtenaar. Die lijkt verrast, maar schetst kort de stand van zaken.

Geen stukken, geen informatie. Voor werkgeversvoorzitter Thijssen is de maat vol: „Jongens, wat is dit? Waarom zitten we hier eigenlijk? Zo heeft het toch totaal geen zin?” Waarom wil het kabinet maar niet begrijpen hoe hoog de nood is? Ook anderen willen niet meer vergaderen. Schoof schort na twintig minuten de vergadering op. Iedereen staat buiten. Wat was dit, vragen ze elkaar. Surrealistisch. Een circus. Een blamage.

Een paar maanden later is zelfs Ger Koopmans het zat. Hij is de voorzitter van de grootste, meest invloedrijke landbouworganisatie van het land, LTO. Hij was dolblij toen BBB aan de macht kwam, liet hij iedereen weten. Ambtenaren zien hoe vaak hij een-op-eencontact heeft met Wiersma, volstrekt ongebruikelijk voor een lobbyclub.

Koopmans pochte over zijn contacten. Steunde Wiersma’s plannen. Ook zíjn geduld is op, tijdens een bijeenkomst op 9 september op het ministerie van Landbouw. Het kabinet wil de nieuwe plannen – een vervolgpakket – hier bespreken met de provincies, de waterschappen en agrarische partijen. De genodigden hebben die maar net ontvangen. „Excuses daarvoor”, zegt Schoof. Het is ook niet het gehoopte ‘totaalpakket’ geworden, zegt een ambtenaar. Daar is geen geld voor.

Schoof is verrast dat Mona Keijzer aanwezig is. Ze had een dag vrij genomen om naar de kermis te gaan. „Ik kan iedereen de kermis aanraden”, zegt Keijzer. Nu ook NSC uit de coalitie is gestapt, zitten er alleen nog ministers van VVD en BBB aan tafel.

„We zijn echt nog niet tevreden”, zegt Koopmans van LTO. Hij vindt dat het kabinet harde stikstofdoelen voor 2030 in de wet moet vastleggen. Dat het „snoeihard” moet opschrijven hoe de overheid sectoren zal dwingen die te halen. Pas dan kan de overheid weer vergunningen verlenen. „Voor de zoveelste keer, zet harde doelen in de wet”, zegt Koopmans. „Leg. Dat. Vast!”. Zijn leden, de boeren, „lopen kapot”.

Wiersma spreekt hem tegen. Er is „keihard” gewerkt en „heel veel tijd” in het pakket gestoken. Ze heeft doelen voor 2035 vastgelegd. De garantie dat die gehaald worden, zit „echt, echt, echt goed” in het pakket. „Hier ligt een onderbouwing van heb ik jou daar.”

Maar de rechter wil doelen al voor 2030 zien, herhaalt Koopmans. En ja, zijn achterban wil ook dat de ondergrens omhooggaat, maar zonder extra maatregelen sneuvelt dat bij de Raad van State.

Keijzer onderbreekt hem. Die rechtelijke uitspraken, zegt ze, zijn „ontzéttend gedacht binnen het bestaande systeem”. De Raad van State begrijpt die rekenkundige ondergrens geeneens, zegt ze. Tja.

De ministers van de VVD zeggen nog weinig, ze klinken gelaten.

Wij dulden geen tegenwerking

„BBB forceert doorbraak rekenkundige ondergrens: akkoord in kabinet”, zo opent de BBB-site op 17 oktober. Het is de derde aankondiging in nog geen jaar. „Dankzij BBB stapt Nederland eindelijk uit de stikstoffuik”, zegt Van der Plas. „BBB levert!” Het is verkiezingscampagne, en BBB profileert zich als oplosser van de stikstofcrisis. Wiersma gaat de verhoging van de ondergrens „nog deze maand voor elkaar krijgen”, belooft Keijzer. „Want het kan gewoon en het moet gewoon.”

Maar net als in februari en in juni is de stelligheid op niets gebaseerd. Bij de VVD weten ze dat Wiersma geen plan heeft om de ondergrens juridisch waterdicht te krijgen. Daar hebben ze vragen over. De VVD’ers horen dat ambtenaren antwoorden hebben. Die krijgen ze niet.

In steeds fellere overleggen proberen Wiersma en Keijzer nog voor de verkiezingen een Kamerbrief te forceren over het ophogen van de rekenkundige ondergrens. Simpelweg blokkeren kan de VVD niet – dan gebruikt BBB dát weer in de campagne. , twittert het BBB-account op X: „Wij dulden geen tegenwerking meer.”

Er rolt een compromis uit dat beide partijen kunnen uitleggen. Wiersma meldt aan de Kamer „dat het kabinet heeft besloten de rekenkundige ondergrens definitief in te voeren”. Het is maar een procedurebrief, leggen VVD’ers op hun beurt uit. Kijk, het echte besluit valt pas voor 1 januari, de juridische houdbaarheid moet getoetst zijn en er horen stikstofreducerende maatregelen bij.

Tegenhouden is leveren

Bij de verkiezingen haalt BBB nog maar vier zetels. Aan een van de grootste problemen van Nederland is anderhalf jaar nauwelijks iets gedaan en nu ligt het opnieuw op de formatietafel. Daar lijken D66 en CDA weer snel terug te willen naar het beleid dat Wiersma afschafte.

Toch is het ministerschap van Wiersma volgens partijleider Van der Plas een succes: zonder haar partij was de veestapel misschien wel gedwongen gehalveerd.

De journalistieke principes van NRC

Lees het hele artikel